Σχήματα λόγου (2016)

    Στο γυμνάσιο είναι σημαντικό οι μαθητές να μάθουν να αναγνωρίζουν βασικά σχήματα λόγου που συναντάμε στην ποίηση και την πεζογραφία καθώς και το λειτουργικό τους ρόλο μέσα στο κείμενο. Πέρυσι είχα μοιράσει στους μαθητές μου ένα φυλλάδιο με "μικρές σημειώσεις" βασικές για το μάθημα των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Στην περίπτωση των σχημάτων λόγου είχα συμπεριλάβει αρκετά περισσότερα από τα βασικά μόνο και μόνο για να είναι υποψιασμένα τα παιδιά και να έχουν μια ιδέα... Αυτές τις σημειώσεις - εμπλουτισμένες και φροντισμένες εκ νέου- θα αναρτήσω  εδώ (στη σελίδα "σημειώσεις"), ώστε να έχουν πρόσβαση σε αυτές όσοι τις έχασαν ή δεν τις είχαν πέρυσι (και δεν αφιερώσαμε φέτος χρόνο, όπως π.χ. για το ύφος). 
    Παρατήρηση πρώτη: στα βιβλία αναφοράς μας - γραμματική νέας και συντακτικό αρχαίας ελληνικής- υπάρχει αναφορά στα σχήματα λόγου, εκτενέστερη στο δεύτερο. Δείτε τα εδώ (μερικά από τα παραδείγματα των σημειώσεων που θα ακολουθήσουν προέρχονται από αυτά) : 

1. Γραμματική Νέας Ελληνικής (προς το τέλος)
2. Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής 

    Παρατήρηση δεύτερη: ενδέχεται στη βιβλιογραφία σε διάφορες πηγές να παρατηρήσετε κάποια διαφοροποίηση την ορολογία ή στο ορισμό κάποιου σχήματος. Συμβαίνει...

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ

*

Σχετικά με τη σημασία λέξεων ή φράσεων

Παρομοίωση: όταν συγκρίνουμε δύο πρόσωπα ή πράγματα ή φαινόμενα που έχουν ομοιότητα μεταξύ τους,  προκειμένου να τονιστεί η ιδιότητα του ενός (αρχίζει με τις λέξεις σαν, καθώς, όπως και με το σαν να, όταν έχουμε υποθετική παρομοίωση):  σκληρή καρδιά σαν πέτρα.

Μεταφορά: η σημασία μιας λέξης μεταφέρεται και επεκτείνεται αναλογικά και σε άλλες συγγενικές λέξεις, που έχουν μικρή ή μεγάλη ομοιότητα με αυτήν, δε χρησιμοποιείται κυριολεκτικά.  

Είναι χρυσό παιδί (= όχι από χρυσάφι, βέβαια,  αλλά πολύ καλό).

Αλληγορία: είναι μια μεταφορική φράση που κρύβει διαφορετικό νόημα από αυτό που δηλώνουν οι λέξεις της. Διαφέρει από τη μεταφορά γιατί δεν περιορίζεται σε μια λέξη, αλλά αποτελεί συνεχές όλο (πχ. ολόκληρο κείμενο/ιστορία).

Συνεκδοχή: όταν μια λέξη δε σημαίνει κυριολεκτικά εκείνο που κατά πρώτο λόγο φαίνεται, αλλά κάτι άλλο που συνδέεται με αυτό. Οι κυριότερες περιπτώσεις:

*το μέρος αντί για το όλο: Κάθε βρύση και φλάμπουρο, κάθε κλαδί και κλέφτης [κάθε δέντρο].

*το ένα αντί για τα πολλά: O Έλληνας είναι γλεντζές. [οι Έλληνες]

*την ύλη αντί για εκείνο που έχει κατασκευαστεί από την ύλη: Φοράει πολύ χρυσάφι πάνω της. [χρυσαφικά]

*το όργανο αντί για την ενέργεια που: Έχει μάτι αετού [εξυπνάδα].

Μετωνυμία: όταν το όνομα του δημιουργού χρησιμοποιείται αντί για το δημιούργημα, αυτό που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόμενο κτλ. Περιπτώσεις: 

*η αιτία αντί για το αποτέλεσμα και κατ' ακολουθία ο δημιουργός αντί για το δημιούργημα, ο συγγραφέας αντί για το έργο, ο εφευρέτης αντί για την εφεύρεση κτλ. ο Όμηρος (αντί: η Ιλιάδα και Οδύσσεια), ο Μαρκόνι (αντί: ο ασύρματος τηλέγραφος)

*το αποτέλεσμα αντί για την αιτία:  Η κλοπή τιμωρείται (αντί: ο κλέφτης).

*το περιεχόμενο αντί γι' αυτό που περιέχει κάτι και αντίστροφα: Η Αθήνα υποφέρει από την κρίση (αντί: οι Αθηναίοι).

*το αφηρημένο αντί για το συγκεκριμένο και αντίστροφα: η δικαιοσύνη (αντί: οι δικαστές).

Σχήμα κατεξοχήν:  μια λέξη (ένα προσηγορικό ουσιαστικό ή επίθετο) που εκφράζει αρχικά ένα σύνολο ομοειδών όντων καταλήγει να φανερώνει ένα μόνο από τα μέλη του συνόλου «κατ΄ εξοχήν», δηλαδή εξαιρετικά. Η  σημασία μιας λέξης «στενεύει», περιορίζεται και εκφράζει κάτι συγκεκριμένο: η Πόλη (=  η Κωνσταντινούπολη).

Αντονομασία:  αντί για τα προσηγορικά ονόματα τίθενται κύρια και αντί για τα κύρια προσηγορικά ή άλλες σχετικές λέξεις. Κύρια, αντί για προσηγορικά: Μαικήνας (αντί: πλούσιος προστάτης των γραμμάτων, καλλιτεχνών), Κροίσος (αντί: παρά πολύ πλούσιος). Προσηγορικά, αντί για κύρια: Ο εθνικός ποιητής ( Δ. Σολωμός), Ο γέρος του Μωριά (Θ. Κολοκοτρώνης).

Λιτότητα: όταν μια λέξη εκφράζεται από την αντίθετη της συνοδευόμενη από άρνηση. Σήμερα περάσαμε όχι άσχημα (αντί: καλά).

Ειρωνεία: κάποιος θέλει να αστειευθεί η να χλευάσει κάποιον άλλο χρησιμοποιώντας σκόπιμα λέξεις ή φράσεις που έχουν διαφορετική ή αντίθετη σημασία απ' ό,τι έχει στο νου του. Τι ωραία συμπεριφορά! (αντί: άσχημη συμπεριφορά). 

Τραγική ειρωνεία: όταν ο ήρωας αγνοεί μια πραγματικότητα ή μια αλήθεια που γνωρίζουν οι αναγνώστες. Στην πεζογραφία συναντάμε και την «ειρωνεία της τύχης» (=αιφνίδια μεταβολή μιας κατάστασης ανατρέπει την πορεία ενός ανθρώπου).

Ευφημισμός: μια λέξη ή φράση με καλή σημασία χρησιμοποιείται για την ονομασία κακού ή δυσάρεστου πράγματος, από φόβο, πρόληψη ή δεισιδαιμονία χρησιμοποιεί κανείς λέξεις ή φράσεις που έχουν θετική σημασία αντί για λέξεις ή φράσεις με αρνητική σημασία: γλυκάδι (αντί: ξίδι), Εύξεινος ( =φιλόξενος) Πόντος (αντί Αφιλόξενος Πόντος, δηλ. επικίνδυνος).

Υπερβολή: όταν μια κατάσταση μεγαλοποιείται για να προκαλέσει μεγαλύτερη εντύπωση. Έφαγε μόνος του ένα αρνί.

Έμφαση: τοποθετούμε  λέξεις τις οποίες επιθυμούμε να τονίσουμε σε θέση, ώστε ο αναγνώστης να εστιάζει σ' αυτές. Αίτηση να κάνεις!

Αντίθεση:  παρατίθενται και συσχετίζονται στην ίδια περίοδο,/στίχο/στροφή δύο έννοιες που έχουν εντελώς διαφορετική/διαμετρικά αντίθετη σημασία.

Οξύμωρο:  συνεκφορά δύο εννοιών αντιφατικών και  ασυνδύαστων μεταξύ τους, ώστε η μία να αποκλείει/αναιρεί την άλλη. Σπεύδε βραδέως. Δώρον άδωρον.

 

Κλιμακωτό :  κλιμάκωση της έντασης σε μια σειρά λέξεων/φράσεων/ ενεργειών (η επόμενη πιο έντονη από την προηγούμενη: ψιχαλίζει, ψιλοβρέχει, βρέχει, κάνει κατακλυσμό. Το αντίθετο είναι η αποκλιμάκωση).

Προσωποποίηση:  αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε ζώα/ αντικείμενα/αφηρημένες έννοιες. 
Ο Όλυμπος και ο Κίσαβος, τα δυο βουνά μαλώναν. Περπατώντας η Δόξα μονάχη...

Σε σχέση με τη θέση των λέξεων

Χιαστό: δύο ζεύγη εννοιών από τις οποίες η τρίτη αντιστοιχεί στη δεύτερη και η τέταρτη στην πρώτη (σε σχήμα Χ).  Το Σούλι κι αν προσκύνησε, κι αν τούρκεψεν η Κιάφα.

Σούλι                προσκύνησε 

τούρκεψεν         Κιάφα.

Κύκλος: όταν μια πρόταση/μια περίοδος/ μια στροφή  αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη (ή και στίχο= και επανάληψη στίχου) . Μοναχή το δρόμο επήρες, εξανάλθες μοναχή.

Παρήχηση:  ένας συγκεκριμένος φθόγγος (συνήθως σύμφωνο) επαναλαμβάνεται σε μια φράση/στίχο. Ανάκουστος κελαϊδισμός και λιποθυμισμένος (επανάληψη/παρήχηση του σ).

Παρονομασία ή ετυμολογικό σχήμα:  λέξεις ομόηχες, πολλές φορές και συγγενείς ετυμολογικά, παρατίθενται η μια κοντά στην άλλη:  Έχασαν οι Ρωμιοί τη ρωμιοσύνη τους.

Ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο: διαδοχικές προτάσεις ή περίοδοι τελειώνουν με λέξεις με την ίδια κατάληξη (ομοιοκατάληκτες). Της αγάπης το βοτάνι κάθε τόπος δεν το κάνει.

Ασύνδετο: όταν όροι πρότασης ή προτάσεις μπαίνουν η μία μετά την άλλη χωρίς σύνδεσμο (με κόμμα).  Ήρθε, είδε, έφυγε.

Πολυσύνδετο:  αλλεπάλληλες λέξεις ή προτάσεις συνδέονται με το και ή το δε. Και φάγαμε και ήπιαμε και χορέψαμε.

Υπερβατό: όταν μια λέξη ή φράση παρεμβάλλεται ανάμεσα σε δύο όρους που έχουν μεταξύ τους στενή λογική και συντακτική σχέση. Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει.

και Αναστροφή:  σκόπιμη αλλαγή της φυσικής σειράς των λέξεων μιας φράσης. π.χ. της ψυχής της προδομένης η πληγή  (αντί: η πληγή της προδομένης ψυχής)

Πρωθύστερο: μια λέξη ή έννοια μπαίνει δεύτερη, ενώ λογικά και χρονικά προηγείται. Μην πείτε πως, μωρέ, σκοτώθηκα, πως είμαι λαβωμένος.

Αναφορικά με την πληρότητα του λόγου

Πλεονασμός: ένα νόημα εκφράζεται με περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται. Να μην το ξανακάνεις πάλι. 

Εκ παραλλήλου: όταν μια έννοια εκφράζεται συγχρόνως και καταφατικά και αρνητικά. Σώπα και μη μιλάς. 

Περίφραση: όταν μια έννοια εκφράζεται με δύο ή περισσότερες λέξεις αντί μιας: ο Γέρος του Μοριά (ο Θ. Κολοκοτρώνης).

Σχήμα εν δια δυοίν: όταν μια έννοια εκφράζεται με δύο λέξεις που συνδέονται με το «και», ενώ σύμφωνα με το νόημα η β' έπρεπε να προσδιορίζει την πρώτη. Πέρασε ράχες και βουνά (ράχες βουνών).

Επαναφορά: όταν δύο ή περισσότερες διαδοχικές  προτάσεις/στίχοι/φράσεις  αρχίζουν με την ίδια λέξη.

δε φταίει το φεγγάρι για τους λεμονανθούς

δε φταίει το φεγγάρι για τα χελιδόνια δε φταίει το φεγγάρι για την Άνοιξη και τους σταυρούς 

δε φταίει αν πάνω στα μάτια μας φύτρωσαν δόντια  (Μίλτος Σαχτούρης)

Επανάληψη: (μοιάζει με διάφορα σχήματα, είναι ο πιο κοινός και απλός όρος)

Αναδίπλωση: όταν η ίδια λέξη ή έκφραση επαναλαμβάνεται αμέσως αυτούσια ή ελαφρά αλλαγμένη, για να δώσει στο λόγο δύναμη και έμφαση.  Εκεί καίγονται κόκαλα, κόκαλα ανδρειωμένων.

Επαναστροφή: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται για δεύτερη φορά αμέσως μετά την πρώτη, καθώς ο λόγος συνεχίζεται παρατακτικά.  Αν πέσουνε στον ποταμό, ο ποταμός θα στύψει.

Επιφορά:  διαδοχικές προτάσεις ή περίοδοι τελειώνουν με την ίδια λέξη ή φράση. Το νερό ακρίβυνε, το ρεύμα ακρίβυνε, η ζωή ακρίβυνε.

Συμπλοκή:  συνδυασμός επαναφοράς και επιφοράς. Μας πήραν τα σπίτια μας, μας πήραν τους κόπους μας…

Έλλειψη ή βραχυλογία: όταν μερικές φορές, χάρη συντομίας, παραλείπονται μια ή περισσότερες λέξεις από μια φράση, που μπορούν να εννοηθούν από τα συμφραζόμενα. Τι νέα; 

Σχήμα από κοινού: μια λέξη ή πρόταση που παραλείπεται εννοείται από τα προηγούμενα όπως ακριβώς συναντάται εκεί, αυτούσια.  Ήθελα να έρθω, αλλά δεν πρόλαβα (ενν. να έρθω). 

Σχήμα εξ αναλόγου:  μια λέξη ή πρόταση που παραλείπεται εννοείται από τα προηγούμενα, αλλά κάπως αλλαγμένη (σε πτώση, αριθμό κτλ.). Χτες δεν πήγα γυμναστήριο, όπως είχα σκοπό (ενν. να πάω). 

Σχήμα εξ αντιθέτου: το ίδιο συμβαίνει και στο σχήμα αυτό, αλλά εδώ δε λαμβάνεται η αναλογία, αλλά η αντίθεση.  Στην είσοδο μπήκα με γεμάτο πορτοφόλι στο μαγαζί και στην έξοδο με άδειο ενν. βγήκα).

Ζεύγμα: δύο ομοειδείς προσδιορισμοί (συνήθως αντικείμενα) αποδίδονται σε ένα ρήμα, ενώ λογικά στο ένα  ταιριάζει  ένα άλλο ρήμα που εννοείται. Ακούει βροντές και αστραπές (βλέπει).

Αποσιώπηση:  ο ομιλητής/συντάκτης διακόπτει την ομαλή ροή του λόγου, αποφεύγοντας να πει κάτι χρησιμοποιώντας  αποσιωπητικά [...]

Υποφορά και ανθυποφορά:  η ερώτηση (υποφορά) ακολουθείται από απάντηση (ανθυποφορά). Μπορεί να περιλαμβάνει και άστοχα ερωτήματα πριν από την απάντηση.
Αχός βαρύς ακούγεται, πολλά τουφέκια πέφτουν. 
Μήνα σε γάμο ρίχνονται; Μήνα σε χαροκόπι; 
Ουδέ σε γάμο ρίχνονται, ουδέ σε χαροκόπι. 
Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ΄ αγγόνια...

Άρση και θέση: όταν πρώτα λέγεται τι δεν είναι κάτι ή τι δε συμβαίνει και αμέσως μετά τι είναι ή τι συμβαίνει. Να μη μιλάς σε κανένα, να μιλάς σε μένα.

Αναφώνηση:  λέξη ή φράση επιφωνηματική, που φανερώνει τη συναισθηματική κατάσταση ομιλητή/συγγραφέα/συντάκτη.  Συμφορά! 

Αποστροφή: ο ομιλητής/συγγραφέας διακόπτει τη ροή του λόγου του και στρέφεται προς συγκεκριμένο πρόσωπο (π.χ. αναγνώστη), σε προσωποποιημένο αντικείμενο ή σε αφηρημένη ιδέα.

Επιδιόρθωση: Αμέσως μετά από μια λέξη ή φράση ακολουθεί μια άλλη σχετική έκφραση ως τροποποίηση ή ακριβέστερη διατύπωση της πρώτης (δηλ. τη διορθώνει).  

Σχήμα συναισθησίας: συμφύρονται δύο διαφορετικές αισθήσεις (και σχήμα μεταφοράς):  γλυκύτατος ήχος (γεύση και ακοή)

Εικόνες (ακουστικές, οπτικές, οσφρητικές).

Σχετικά με τη γραμματική συμφωνία των λέξεων

Κατά το νοούμενο:  όροι της πρότασης –σχετικοί μεταξύ τους– συμφωνούν όχι με βάση το γραμματικό τύπο τους αλλά το νόημα (συνήθως υπάρχουν στην πρόταση περιληπτικά ονόματα, όπως κόσμος, πλήθος κτό., ή αντωνυμίες π.χ. κανείς, οπότε το ρήμα μπαίνει σε πληθυντικό αριθμό). O κόσμος φοβούνται. 

Ανακόλουθο: όταν υπάρχει συντακτική ασυμφωνία όρων που προηγούνται με όρους που ακολουθούν.  Εγώ δε με νοιάζει καθόλου (Eγώ δε νοιάζομαι / εμένα δε με νοιάζει καθόλου. Και σύμφυρση συντακτικά). 

Σύμφυρση:  δύο συντάξεις αναμειγνύονται, γιατί ο συντάκτης σκέφτεται δύο διαφορετικές εκφράσεις, αλλά με το ίδιο νόημα. Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε. (χορεύει)

Σχήμα καθ' όλον και μέρος:  όρος πρότασης που φανερώνει διαιρεμένο σύνολο, αντί να τεθεί σε γενική διαιρετική (ή εμπρόθετο προσδιορισμό  από + αιτιατική), εκφέρεται ομοιόπτωτα προς τον όρο που φανερώνει μέρος του συνόλου.  Έλα την Τρίτη το πρωί [το πρωί της Τρίτης]. Στην άκρη το ποτάμ... [στην άκρη του ποταμιού]

Υπαλλαγή: ο επιθετικός προσδιορισμός μιας γενικής κτητικής πηγαίνει ως επιθετικός προσδιορισμός στο όνομα που προσδιορίζει η γενική. θερμοί δακρύων σταλαγμοί (θερμών δακρύων σταλαγμοί.

Πρόληψη: όταν το υποκείμενο της δευτερεύουσας πρότασης μπαίνει προληπτικά ως αντικείμενο της κύριας, ενώ κανονικά  έπρεπε να είναι αντικείμενο η δευτερεύουσα πρόταση. Να ακούς τους γονείς σου τι σου λένε (Να ακούς τι σου λενε οι γονείς σου).

Έλξη: όταν ένας όρος μιας πρότασης «έλκεται» (επηρεάζεται) από όρο άλλης πρότασης και δε συμφωνεί με την πρόταση στην οποία ανήκει. Ήθελα να ήμουν πιο επιμελής (να είμαι: έλξη προς τον παρατατικό του ρ. εξάρτησης). 

Αυτά... απορίες;